ساز نی قدمت بالایی در ایران دارد.
به طوری که بسیاری محل پیدایش آن را ایرانی میدانند و سعی در ثبت آن به نام ایران دارند.
یکی از شواهد ضهور نی در ایران نوشته های تاریخ نگار مشهور « ابن خردادبه» است : « آنگاه چوپانان و کردان یک قسم ساز دهنی ساختند که با آن سوت می زدند وقتی گوسفندان ایشان پراکنده می شدند سوت می زدند و گوسفندان را تجمع می نمودند.»
« ایرانیان برای همراهی بربط ها، نای را بر گزیدند و برای تنبورها « دویانی» و برای طبل ها، سرنای و برای جنگ، سنج را».
البته ساز نی در مکتوبات ایرانی به نام نای نوشته شده است.
نای هفت بند، نای انبان (خیک نای) نای ترکی- سورنای، نای چارو، نای سرغین، نای طنبور، نای مضاعف، کرنای جنگ (نای نبرد) نای داود، نای شاه، نای منصور، سیاه نای، نای سرهنگ شهریاری، شاه نای (نای شاه) سپید نای و….
همچنین مورخان یونانی محل پیدایش ساز نی را آسیا دانسته اند زیرا آثار باقی مانده از نخستین آثار کهن (در خرابه های آشور) بازگو کننده ی اختراع نای، دونای و چند نای است که به روایت متون یونانی این سازها، ابتدا از آسیا به اروپا رفته و کم کم به صورت فلوت و اقسام آن در آمده است.
آموزشگاه موسیقی
فردوسی هزار سال پیش نی را در شاهنامه یادکرده که یکی از آلات موسیقی ایرانیان بوده است. « دف و چنگ و نی را هم آواز کرد».
اما ساز نی در طی جنگهای صلیبی (بین اعراب و مسلمان اروپائیان مسیحی) به اروپا برده شد و همانگونه که اشاره شد، اروپائیان آن را تکامل داده، فلوت نامگذاری کرده اند.
نی در دوره ی اسلامی نیز جزء آلات موسیقی بوده است و به خاطر صدای ملکوتی و روحانی اش بیشتر از دیگر آلات بادی مورد توجه قرار می گیرد و این توجه در مجامع متصوفه و عرفا تجلی بیشتری پیدا می کند.
« ابن خلدون» درباره ی بحر هزج نوشته است: ……. و بیشتر اشعار عربها بحر خفیف بود که آن را در رقص بکار می بردند، و با دف و مزمار (نی) راه می رفتند که مایه ی تحرک و هیجان و سبک روحی می باشدو تازیان آن را هزج نامیدند.
در عصر عباسیان نیز نی جزء آلات موسیقی بوده چنانکه مسعودی می نویسد: « در حرمسراهای هارون الرشید دو هزار کنیزک بود، هارون در باغ، کنیزان را صف بندی می کرد، به طوری که گروه عود نوازان، دف نوازان و نی نوازان جداگانه دسته بندی می شدند و به خواندن و نواختن می پرداختند».
در غارهای مانوی، نقاشی هایی وجود دارد که در این نقاشی ها، سازهایی چون دف، بربط و نی به روشنی نمایان است.
آموزشگاه موسیقی تهران
امروزه در نواحی مختلف ایران، مخصوصاً در موسیقی محلی انواع نی نواخته می شود از جمله : در شمال خراسان یکی از آلات موسیقی محلی است که ساز چوپانان آنجاست و همچنین در جشن ها و سوگ ها مورد استفاده قرار می گیرد و مقاله های گوسفند چرانی و فریاد کوهستان توسط نی اجرا می گردد.
در سازهای مردم گیلان نیز از سرنا، کمانچه و نی سخن به میان آمده است.
در موسیقی ترکمن صحرا که به شکل های مختلف اجرا می شود، یکی از آنها « چوپانی خوانی» است.
« چوپانی خوانی» موسیقی تغزلی ترکمن صحرا به شمار می رود.
در این شیوه چوپانان درکنار گوسفندان خود « نی » می نوازند و در مرغزارها با خواندن نغمه های دلپذیر و غزلیاتی که بیانگر روزگاران سختخ و در بدری شان است رهگذران را به سوی خود جلب می کنند.