هدف از طرح این مجموعه، آشنایی مقدماتی علاقمندان ساز سنتور با انواع شیوه های “هنر سنتورنوازی” است. این طرح بر اساس نوعی دیدگاه ساختارگرایانه تنظیم و بنا شده است. بدین مفهوم كه به منظور اجتناب و دوری از ورود به حوزه بحث های فرسایشی و سلیقه ای – كه عموما به بیان علایق شخصی و تلقی فردی از موسیقی مورد بحث می پردازد – در مقام توضیح و ارائه مطالب به نوعی چارچوب پایبند است.

این ساختارها و یا اجزاء تشكیل دهنده موسیقی عبارتند از:

حركت نغمه (ملودی)
زمان (متریك و غیر متریك)
دینامیك
آرایه ها
فواصل (ابعاد)
صدادهی (سونوریته)

این دیدگاه یا همان “تفكیك و شناخت عناصر تشكیل دهنده موسیقی” امكان بررسی دقیقتر و پردازش موشكافانه تری از موسیقی را فراهم می سازد. به طوریكه جزئیات هرگونه “داده” در هر عرصه ای، در یك طبقه منحصر و مجزایی، طرح و بررسی و نهایتا ثبت می شود. لذا در این شیوه از اختلاط عناصر و سوژه های ذاتا متفاوت كه عمده بحث ها و نقدهای موسیقی را به نوعی “پراكنده گویی” دچار كرده است جلوگیری می كند. به عنوان مثال در مقام مقایسه و بحث در مورد كیفیت اجرای دو یا چند نوازنده و نواخته هایشان، به جای نظرپردازی شخصی و صدور حكم كلی، اول طبقه و یا ساختار مورد بحث مشخص می شود سپس در صورت بررسی دقیق داده ها و اطلاعات مربوطه، می توان به مقایسه عناصر مشابه پرداخت. در غیر این صورت اعتبار و شأن این گونه نقدها حداكثر در همان “لیست خوب ها و بدها” باقی خواهد ماند.

مزیت دیگر این شیوه بازده بالا و بار اطلاعاتی آن است كه در پی “انباشت اطلاعات یك حوزه بخصوص از وجوه گوناگون” حاصل می شود. چیزی كه دانشجویان و جویندگان علم موسیقی ایرانی – در جهت اخذ تصویر شخصی از سوژه مورد بحث – به مراتب بیشتر از نظرات شخصی نویسندگان این قبیل نقدها بدان نیازمندند.

در این شیوه به جای تحمیل نظر شخصی بر اذهان مخاطب، اطلاعات ساختاری اجرایی موسیقی بررسی و ارائه می شوند تا مخاطب خود در مقام قیاس آنها نهایتا به یك جمع بندی از مطلب برسد. در این فضا موسیقیدانان به عرضه یافته ها، تدقیق در خود موسیقی و پارامترهایش و مقایسه جزئیات از زوایای گوناگون می پردازند، لذا در نتیجه سطح كیفی بحث از حیطه “سلیقه” به سطوح عمیقتری ارتقاء یافته، دامنه آگاهی را وسعت خواهد بخشید.

نغمه پردازی، كاركرد اجرایی، شیوه و استیل نواختن، رنگ آمیزی صوتی (سونوریته) و … در ساز سنتور در طی قرن حاضر فراز و نشیب بنیادینی را به خود دیده است. كه از عوامل آن – در نگاهی نزدیك – می توان به تغییرات طرز تلقی نغمه پردازان و آهنگسازان و تغییر كاركرد این ساز در عرصه های گوناگونی همچون “گروه نوازی” در دوره های مختلف و – در نگاهی دورتر –‌ می توان به كلیت گذار فرهنگ و هنر از قدیم به جدید و یا از سنت به مدرنیته (بزرگترین چالش فكری قرن حاضر) اشاره نمود.

نسبت تغییرات بنیادی و تنوع شیوه های نواخت بالاخص در ساز سنتور را – به لحاظ عمق و محتوا – شاید نتوان با هیچ یك از سازهای موسیقی ایرانی قابل قیاس دانست. همینطور به وضوح می توان اذعان داشت كه اصولا سازهای مضرابی به مراتب بیشتر از سازهای كششی و آواز دچار تغییرات اساسی شده اند. این تغییرات در دوره ای بطئی و تدریجی و در دوره ای دیگر بسیار بی پروا و جسورانه وقوع یافته است. همینطور نقش نوابغی چون مرحوم یحیی تارساز و مرحوم ناظمی را بر چگونگی این تغییر نمی توان كتمان كرد. تجسم این تغییرات و شگفتی حاصله به سادگی امكان پذیر است. نظری اجمالی صرفا به لیست اسامی نوازندگان و نوابغ چیره دست ساز سنتور حیرت ما را در مقابل “حجم” و “عمق” آن تغییرات دوچندان خواهد كرد.

لذا قبل از هرگونه قضاوت سلیقه ای، می بایست به بررسی مقدماتی این پدیده پرداخت. طبعا از پی انباشت اطلاعات و داده های گوناگون در طبقه بندی های پیشگفته بهتر می توان سیر تطور حیرت انگیز اجرایی و صوتی این ساز، همچنین زمینه های فكری همچنان رو به تغییر آن را تصور نمود.

در سال 1382 گزیده ای از مقدمات طرح مذكور را به دعوت رادیو فرهنگ، در “برنامه نیستان” اجرا و ضبط كردم. گواینكه عواملی همچون زمانبندی محدود برنامه در مقابل حجم كل كار – كه به تعجیل در ایراد بحث انجامید – عدم در اختیار داشتن وقت كافی برای تدوین كل طرح قبل از اجرا و … باعث شد كه برنامه آنگونه كه مطلوب نظرم باشد واقع نشود و در نهایت برنامه ها را با بررسی شیوه نوازندگی استاد مجید كیانی به اتمام رساندم.

در این مجموعه نظر به حساسیت موضوع و بكر بودن آن نیاز به تدوین اولیه و پژوهشهای وسیعتری احساس می شد كه متاسفانه به تعویق افتاد.

ولی با این اوصاف ظاهرا كماكان علاقمندانی نیز دارد. لذا با مساعدت مدیر محترم وقت شبكه رادیو فرهنگ و همكارانشان در واحد آرشیو، مجموعه ریل های ضبط شده تبدیل و به منظور تدوین مجدد بازخوانی شد.

عناوین جلسات به شرح زیر است:

اولین نمونه های صوتی، حسن خان و …
حبیب سماعی
شاگردان حبیب
نورعلی برومند (سرشاخه جریان سنت گرا)
ابوالحسن صبا (سرشاخه جریان نوگرا)
فرامرز پایور 1
فرامرز پایور 2
رضا ورزنده 1 (پدیده ای فراسوی شاخه ها)
رضا ورزنده 2
رضا شفیعیان
پرویز مشكاتیان 1
پرویز مشكاتیان 2
پرویز مشكاتیان 3 (آهنگسازی)
پرویز مشكاتیان 4 (نوازندگی)
مجید كیانی 1 (آغاز)
مجید كیانی 2 (شیوه احیا شده)
مجید كیانی 3

در نمونه های صوتی موجود به منظور جلوگیری از اتلاف وقت شنوندگان، كلیه فواصل زمانی مابین جملات و شماری از عبارات معترضه را به تمامی حذف كرده ایم. به عنوان مثال نمونه اولیه ای با مدت زمان بیش از یك ساعت به نمونه ای 18 دقیقه ای، فشرده و تبدیل شده است. گواینكه این شیوه تدوین تغییرات گریزناپذیری را در شیوه گویش كلام ایجاد كرده است.

لازم به ذكر است كه كلیت این طرح چیزی فراتر از یك “نمونه آزمایشی اولیه” نیست و امیدوارم كه در آینده نزدیك، به اجرای طرح اصلی – نمونه تصویری (DVD) بررسی مكاتب هنر سنتورنوازی – بیانجامد. امید است كه اهل فن، نقص و مشكلات بیشمارش را به دیده اغماض بنگرند كه غرض نوازش سنتور است و تحیر و سرسپردگی در برابر نوابغ نوازشگرش.

چه زیباتر از پنجه ای كه می نوازدش و مضرابی كه دلی را می لرزاند، چه شگفت انگيزتر از چشمي كه به نوايش تر مي شود، چه ماندگارتر از صدای ازلی و آسمانی اش و چه خواستنی تر از ساز خالق و پروردگارش “ناظمی” با قطره اشكی چكیده بر صفحه اش… .سيامك آقايي

آموزشگاه موسیقی شرق تهران